Rijm
Rijm is overeenkomst in klank in beklemtoonde lettergrepen bij niet te ver uiteen staande woorden.
We onderscheiden verschillende soorten rijm:
alliteratie
Beginrijm: de eerste klank(en) van beklemtoonde lettergrepen van woorden die bij elkaar staan rijmen op elkaar.
't Was bladstil, en een lauwe loomheid lag De koelies kermen op de zwarte kaden
En woog op beemd en dorre wei, die dorstten; Onder de Zuidchinese zomerzon,
Zwaar zeeg en zonder licht een vale dag Met plompe zak of zware ton beladen
Uit wolken, die gezwollen onweer torsten. Eenzelfde zang van Sjanghai tot Kanton.
(Jacques Perk) (J.J. Slauerhoff)
assonantie / klinkerrijm
Alleen de klinkers van de beklemtoonde lettergrepen rijmen op elkaar, niet de daaropvolgende
volrijm
De beklemtoonde klinkers plus de daarop volgende medeklinkers rijmen op elkaar: deur/geur; komen/dromen.
rijk rijm
Rijmvorm waarbij het rijmwoord in zijn geheel herhaald wordt. Vaak heeft rijk rijm iets (bedoeld) onbeholpens / knulligs. Het is een rijmsoort die misschien beter arm rijm genoemd zou kunnen worden, daar het eindrijm betreft, bestaande uit dezelfde rijmwoorden.
Toen die ziek was van het zwelgen
Toen die dol van vrijheid was,
Brulde ie een lijzig liedje,
Dat al uit de mode was.
binnenrijm
Rijm binnen de versregel; zowel volrijm als (mede)klinkerrijm kunnen als binnenrijm optreden.
Lang rolt, een bol van klank, de knal van 't schot
Bonzend van wand tot wand, 't gebergte rond:
Het dier, door 't vals onzichtbare gewond,
Kruipt, om de rand, in scheef verlichte grot; (J.A. dèr Mouw)
middenrijm
In het midden van twee opeenvolgende versregels rijmen de woorden op elkaar.
Ten syn de Joden niet, Heer Jesu, die u cruysten,
Noch die verradelyck u togen voort gericht,
Noch die versmadelyck u spogen int gesicht,
Noch die u knevelden en stieten u vol puysten. (Jacob Revius)
eindrijm
Rijm aan het eind van de versregels.
Als de woorden die aan het eind van de versregel staan op elkaar rijmen, spreken we van eindrijm. innen eindrijm onderscheiden we een aantal rijmschema’s. Iedere rijmklank wordt weergegeven door een hoofdletter. Een nieuwe rijmklank krijgt een volgende letter.
Gepaard rijm: AABB CCDD
Gekruist rijm : ABAB CDCD
Omarmend rijm: ABBA CDDC
Slagrijm: AAAAAA
Gepaard rijm
Rijmschema aabb
Waarde vriend het is hier prachtig
de koeien zijn ontroerend drachtig
de spoorlijn loopt dwars door het dal
een vrouw beheert de waterval (Bergman)
gekruist rijm
Rijmschema a b a b
't Was bladstil, en een lauwe loomheid lag
En woog op beemd en dorre wei, die dorstten;
Zwaar zeeg en zonder licht een vale dag
Uit wolken, die gezwollen onweer torsten (Jacques Perk)
De koelies kermen op de zwarte kaden
Onder de Zuidchinese zomerzon
Met plompe zak of zware ton beladen,
Eenzelfde zang van Sjanghai tot Kanton. (J.J. Slauerhoff)
omarmend rijm
Rijmschema a b b a
Ik droeg nog kleine kleren, en ik lag
Languit met moeder in de warme hei,
De wolken schoven boven ons voorbij
en moeder vroeg wat 'k in de wolken zag. (Martinus Nijhoff)
gebroken rijm
Rijmschema a b c b of a b a c
Zo'n jongen nou als Piet,
een intellectueel,
hij had niet zoveel eisen,
hij wou niet eens zoveel,
gewoon een beetje trekken,
de Balkan door of zo,
of een keer met een vrachtschip
naar de Golf van Mexico.
Maar Ansje z'n verloofde,
die zei: Da's niks gedaan.
Je moet solliciteren.
Hier staat een goeie baan.
(Annie M.G. Schmidt)
slagrijm
Rijmschema a a a a etc.
Een zekere Achmat
Een zekere Achmat in Bagdad
Lag plat met z'n gat op z'n badmat.
Zo las hij z'n dagblad
En iedereen zag dat,
't Is raar, maar in Bagdad daar mag dat! (Alex van der Heide)
enjambement
De ene versregel loopt zonder pauze in de volgende over. Enjambementen zijn het meest opvallend als de spanning tussen versregel en zinsbouw het grootst is; dat is het geval wanneer het laatste woord (of zinsdeel) van de ene regel grammaticaal nauw aansluit bij het eerste woord (of zinsdeel) van de volgende regel.
De dwangarbeiders
De koelies kermen op de zwarte kaden
Onder de Zuidchinese zomerzon,
Met plompe zak of zware ton beladen
Eenzelfde zang van Sjanghai tot Kanton.
Zij zijn maatvast en doen de laadstok deinen,
Het ritme van hun draftred doet 't gewicht
Half zweven door de lucht, de schouderpijnen
Zijn minder onverdraaglijk,bijna licht...
(J.J. Slauerhoff)